BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
URL: http://ijmm.ir/article-1-1071-fa.html
1، سمیه قویدل2
2- گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
کروناویروس (Coronavirus)، از بیماری های مشترک بین انسان و حیوان (Zoonosis) قلمداد می‌شود (2،1). Coronaviridae، پوشش‌دار (envelope)، non-segmented و دارای RNA تک رشته‌‌‌ای مثبت (Positive-sense) است (3). از نظر ژنوتایپی و سرولوژی در چهار نوع آلفا، بتا، گاما و دلتا گروه‌بندی شده‌اند و تقریبا سی نوع کروناویروس در انسان، پستانداران و پرندگان مشترک است. کروناویروس‌های انسانی (MCOV-EMC) از نوع آلفا و بتا هستند (4). این خانواده بزرگ، عامل طیف وسیعی از بیماری‌های ویروسی هستند و از سرماخوردگی گرفته تا بیماری‌های شدیدتر مانند کروناویروس سندروم تنفسی خاورمیانه (MERS-CoV) و سندروم حاد تنفسی سارس (SARS-CoV) را ایجاد می‌کنند. کروناویروس‌ها تاکنون توجه زیادی از موارد بیماری‌زایی (Pathogenesis) و آسیب‌شناسی (pathology) بین‌المللی را متوجه خود کرده‌اند (5-7). این ویروس‌ها تهدیدی برای سلامت عمومی محسوب می‌شوند (9، 8). MERS-CoV به‌عنوان عامل ایجاد عفونت شدید دستگاه تنفسی تحتانی در انسان، نرخ مرگ و میری بیشتر از SARS-CoV را ثبت کرده است (12-10). کروناویروس جدید (nCoV-2019) یا کووید-۱۹ (COVID-19) در شروع سال 2020 در شهر ووهان چین توسط سازمان بهداشت جهانی WHO (World Health Organization) شناسایی شد(6،5،2). کووید-۱۹ این روزها خطرناک‌ترین ویروس خانواده Coronaviridae محسوب شده و هشدار جدی برای تمام کشورهای جهان به شمار می آید (13). این ویروس، عفونت‌های شدید تنفسی و روده‌ای در حیوانات و انسان‌ها، به‌وجود آورده است(14). عفونت IFR (Infection Fatality Risk) نیز ناشی از این ویروس بوده و در پی آن مرگ را به‌همراه دارد (15).
بر اساس اطلس منتشر شده توسط دانشگاه جان هاپکینز تا 17 اسفند ماه 1398 (7 March, 2020) 97965 نفر از 87 کشور جهان به این بیماری مبتلا شده اند و از این تعداد 3354 نفر فوت کرده اند. این در حالی است که 54124 نفر نیز بهبود یافته و به زندگی عادی بازگشته اند.
شناسایی و ارزشیابی منظم بروندادهای علمی، جهت آگاهی از وضعیت موجود، دارای اولویت بالایی است(16). یکی از روش‌های ارزیابی فعالیت‌های علمی پژوهشی، علم‌سنجی است(17). علم سنجی در توصیف، تبیین و پیش‌بینی وضعیت علمی پژوهشگران و مراکز پژوهشی در عرصه‌های گوناگون ملی و بین‌المللی کاربردهای فراوانی دارد و همواره روش‌های کارآمدی جهت پایش و رتبه‌بندی سازمان‌ها، پژوهشگران، مجلات و کشورها ارائه می نماید(19،18). با افزایش تولید علم جهانی، اهمیت رصد این‌گونه مطالعات در ارزیابی تولیدات علمی قلمروهای موضوعی علوم پزشکی از اهمیت بیشتری برخوردار گردیده و به بخش جدایی ناپذیری از پایش عملکرد سازمان‌ها، تبدیل شده است (20). بررسی ظرفیت‌های موجود به سیاست‌گذاران و مدیران پژوهشی در رتبه‌بندی اصولی، ارزیابی کیفیت عملکرد، تخصیص درست و اصولی بودجه کمک نموده و منجر به شناخت بهتر مجموعه‌ها و روندها می‌شود (21).
علم سنجی مقالات علمی پایگاه‌های استنادی معتبر، یکی از ابزارهای مهم رصد فرآیندها و پیشرفت‌های پژوهشی علوم پزشکی محسوب می‌شود (22). در حال حاضر (مارس سال 2020)، نیز همگام با گسترش چالش‌برانگیز و جهانی کروناویروس، پژوهشگران علوم پزشکی نیز درخصوص راه های پیشگیری و درمان این ویروس مطالعات زیادی انجام می دهند و نتایج مطالعات آنان در کنفرانس ها ارائه و در مجلات علمی معتبر منتشر می شود. در همین راستا پژوهشگران علم سنجی به رصد، پایش و ارزیابی بروندادهای پژوهشی پرداخته و با استفاده از شاخص های مختلف، اسناد مربوط به کرونا ویروس را تحلیل کرده و نتیجه یافته های خود را در اختیار دانشمندان و سیاست‌گذاران علوم پزشکی قرار می دهند.
در بررسی مطالعات دانشمندان ایران، درخصوص کروناویروس، هیچ مقاله‌ایی که به‌روش علم سنجی انجام شده باشد، مشاهده نشد اما در بررسی پیشینه درخصوص علم‌سنجی یا کتاب‌سنجی قلمرو موضوعی کروناویروس، در خارج از کشور دو پژوهش وجود دارد که در ادامه آورده شده است.
تحلیل کتاب‌شناختی کروناویروس‌ها: SARS-CoV، MERS-CoV، 2019-novelCoV در سه پایگاه کتاب‌شناختیWoS ،Scopus وPubMed در بازه زمانی 1951 تا 2020 مطالعه شد. نتایج حاکی از آن است که 18158 مقاله از Scopus (به‌ترتیب از ایالات متحده، چین و انگلیس)، 14455 مقاله از PubMed (به‌ترتیب از ایالات متحده، چین و آلمان) و 11775 مقاله از SCI (به‌ترتیب از از ایالات متحده، چین و آلمان) بازیابی شد. بیشتر مقالات منتشرشده پایگاه‌ها مربوط به سال 2002 و مربوط به SARS-CoV سپس MERS-CoV بوده است. نتایج این پژوهش نشان داد، ایالات متحده و چین، نقش اصلی در پژوهشهای CoV دارند و امریکا تولیدکننده یک سوم بروندادهای علمی قلمرو مذکور است (14). در تحلیل کتاب‌شناختی کروناویروس سندروم تنفسی خاورمیانه (MERS-CoV) در سال های 2012 تا 2015 پایگاه Scopus به مطالعۀ 883 مدرک نمایه شده در این پایگاه از 92 کشور پرداخته شد. نتایج نشان از رشد سریع انتشارات در این بازۀ زمانی را داشت. ایالات متحده با 319 و عربستان سعودی با 113 مقاله بیشترین تولید علم را در میان کشورها به خود اختصاص دادند. در این میان هلند، انگلستان و آلمان بیشترین همکاری علمی در این زمینه را با سایر کشورها داشته‌اند (24). لازم به‌ذکر است همواره در قلمروهای مختلف علوم پزشکی از ابزارها و روش‌های علم‌سنجی بهره برده شده است. مطالعاتی نظیر، Nipah Virus (3)، Human Papilloma Virus (25)، انگل‌شناسی (26)، دیابت (27)، جراحی (28)، سلامت نوزادان (29) گواه این مطلب هستند.
مرور پیشینه‌ها نشانگر این موضوع است که ابزارهای مختلف علم‌سنجی مورد توجه پژوهشگران علوم پزشکی واقع شده و با تحلیل های حاصل از این روش توانسته اند در بازنمایی دانش ساختار علوم پزشکی مفید واقع شود تا حدی که مطالعات علم سنجی به‌عنوان مبنایی برای آشنایی با ساختار دانش رشته های گوناگون و نیز به‌عنوان نقشه راهی برای سیاست‌گذاران و تصمیم گیران رشته های دانشگاهی به‌ویژه علوم پزشکی در سطح کشور و جهان بدل شده است. با توجه به اهمیت بسیار زیاد و راهبردی قلمرو موضوعی کروناویروس، خصوصا ویروس جدید کرونا (2019-nCoV) و نیز افزایش تولید علم جهانی این قلمرو موضوعی، توجه به علم‌سنجی در این خصوص اهمیت ویژه‌ای دارد. نگاهی به‌روند موجود، جریان تولید علم، مراکز و سازمان ها اثربخش و هسته، کشورهای فعال و پر تولید و در نهایت معرفی مجلات هسته در قلمرو کروناویروس، در شرایط فعلی بیش از پیش ضروری به‌نظر می‌رسد. با توجه به یافته های این مقاله دانشمندان به راحتی می توانند بسیار از مواردی را که ساعت ها و شاید روزها بایستی برای جستجو، بازیابی و مهم‌تر از آن تحلیل داده های علم سنجی مرتبط با کروناویروس وقت صرف کنند، به راحتی و به‌شکل سازمان یافته و تحلیل شده در این مقاله در اختیار داشته باشند.
مسالۀ اصلی این پژوهش، مشخص نمودن وضعیت بروندادهای پژوهشی بین‌المللی کروناویروس در 50 سال اخیر است. بازنمایی قلمرو موضوعی کروناویروس از زوایای مختلف، موجب هدایت پژوهشگران کروناویروس و راهگشای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در وزارت بهداشت و انجمن‌های علمی علوم پزشکی خواهد بود. براساس چارچوب نظری تبیین شده، هدف اصلی مقالۀ حاضر علم سنجی 50 سال تولید علم کروناویروس در جهان است. جهت دستیابی به‌‌هدف اصلی مقاله، بررسی روند تولید علم جهانی، نوع منابع، روند استناد به مقالات و خوداستنادی، نشریات، پژوهشگران، کشورها و سازمان‌های برتر قلمرو موضوعی کروناویروس در بازه زمانی 1970 تا 2019 دارای اهمیت و ضرورت بیش از پیش است.
این مقاله از نوع کاربردی است که به روش علم سنجی و با رویکرد تحلیلی انجام شده است. جامعۀ آماری، کلیۀ تولیدات علمی قلمرو موضوعی کروناویروس در بازۀ زمانی 1970 تا 2019، به زبان انگلیسی و در قالب مقاله است.
پس از مشورت با متخصصان بیماری های تنفسی و عفونی، راهبرد جستجو طراحی شد. جهت مشخص نمودن کلید واژه‌های اصلی از مرورگر سر عنوان‌های موضوعی پزشکی (MeSH) استفاده شد. در مرحله بعدی به‌منظور جستجو و بازیابی مدارک کروناویروس، از WOS که معتبرترین، پرکاربردترین و قدیمی ترین پایگاه استنادی در جهان است، استفاده شد (31،30). در بخش جستجوی پیشرفته WOS، 5128 مدرک بازیابی و جهت انجام تحلیل‌های علم‌سنجی و بررسی بروندادها به نرم‌افزار Excel 2016 منتقل شد.
روند انتشارات بین المللی کروناویروس
داده های مندرج در شکل 1روند تولید علم جهانی کروناویروس در بازۀ زمانی 1970 تا 2019 در پایگاهWOS را نشان می دهد.
انواع منابع منتشرکننده تولیدات علمی کروناویروس
شکل 2. فراوانی انواع تولیدات علمی کروناویروس در بازۀ زمانی 1970 تا 2019 در پایگاه WoS را نشان می‌دهد. چهار نوع اصلی منابع مقالات، چکیدۀ سمینارها، مجموع مقالات کنفرانس ها و مقالات مروری هستند که بر اساس فراوانی دیده می شود.
شکل 1. روند تولید علم کروناویروس در WOS (1970 تا 2019)
شکل 2. انواع منابع منتشرکننده تولیدات علمی کروناویروسWOS (1970 تا 2019)
جدول 1. استنادات دریافتی مقالات قلمرو موضوعی کروناویروس
جدول 2. رتبه‌بندی مجلات براساس ضریب تاثیر قلمرو موضوعی کروناویروس
تحلیل استنادی قلمرو موضوعی کروناویروس
داده های مندرج در جدول 1 تحلیل استنادی قلمرو موضوعی کروناویروس در بازۀ زمانی 1970 تا 2019 در پایگاه WoS را نشان می‌دهد.
مجلات برتر قلمرو موضوعی کروناویروس
در جدول 2 جزئیات 10 مجلۀ برتر (که بالاتر از 40 مدرک منتشر کرده‌اند) در قلمرو موضوعی کروناویروس ارائه شده است.
جدول 2 براساس ضریب تاثیر مجلات (33، 32) رتبه‌بندی شده است. در جدول فوق، می‌توان شاخص ایگن و میزان اثرگذاری مقاله را در کنار کل استنادات، استناد خالص، میزان خوداستنادی، کشور منتشرکننده مجله و Q مجلات را نیز مشاهده نمود. شاخص ایگن، میزان اهمیت، نفوذ و اعتبار کلی یک نشریه علمی است (که مقادیر بالاتر بیانگر اهمیت بیشتر علمی یک مجله است) (34-36) و میزان اثرگذاری مقاله، میانگین اهمیت مقالات یک مجله در طی پنج سال بعد از انتشار است. میانگین این متغییر عدد ۱ است. مقادیر بزرگتر از ۱ نشان دهندۀ این است که مقالات یک مجله بیشتر از میانگین کلی تاثیر داشته‌اند (32).
پژوهشگران برتر قلمرو موضوعی کروناویروس
در جدول 3 جزئیات 10 نویسندۀ برتر از بین 14553 نویسنده که منتشرکننده دست کم 50 مدرک در قلمرو فوق بوده‌اند، نشان داده شده است.
شکل 3، رتبه‌بندی سازمان‌ها و مراکز علمی برتر قلمرو موضوعی کروناویروس در بازۀ زمانی 1970 تا 2019 در پایگاه WoS را نشان می‌دهد.
سازمان‌ها و مراکز علمی برتر قلمرو موضوعی کروناویروس
شکل 4 لیست مراکز و سازمان‌های پرتولید قلمرو کروناویروس در از بین 2573 سازمان فعال این قلمرو نشان می‌دهد.
شکل 3. کشورهای تاثیرگذار در قلمرو موضوعی کروناویروس (1970-2019)
شکل 4. سازمان‌ها و مراکز علمی قلمرو موضوعی کروناویروس
جدول 3. رتبه‌بندی نویسندگان هسته قلمرو موضوعی کروناویروس
نتایج حاکی از آن است که در 50 سال اخیر، بیشترین تولید علم جهانی قلمرو کروناویروس، در سال‌های 2005 (349 مدرک)، 2004 (348 مدرک) و 2006 (304 مدرک) منتشر شده است. از اول نوامبر 2002 تا 11 ژوئن 2003، نخستین بار در چین، پنومونی آتیپیک، SARS-CoV، در 30 کشور، شیوع یافت که حدود 8098 تن را به بیماری مبتلا و حدود 916 تن را به کام مرگ کشید. دورۀ پاندمیک آن تا 2004 ادامه داشت (37). شیوع بعدی گونه جدیدتر این ویروس، MERS-CoV، در سپتامبر 2012 در عربستان سعودی بروز کرد که در 27 کشور جهان، بیش از 2428 تن را آلوده و 838 فوت را به‌همراه داشت و سپس شیوع مجدد آن در 2015 در جمهوری کره بود (38،37). بررسی‌ها نشان داد، افزایش تولید علم جهانی قلمرو مذکور در این سال‌ها متأثر از رویدادها و کوشش پژوهشگران و دانشمندان جهت اشراف همه جانبه بر شرایط اپیدمیک و پاندمیک ویروس فوق بوده است. nCoV-2019 که به کووید-۱۹ نامگذاری شد، شکل جدید ویروس است که اولین گزارش آن در 31 دسامبر 2019 و ژانویه 2020 ارائه شد. به گزارش WHO شمار قربانیان آن تاکنون از مرز 3000 تن گذاشته است (13). آنچه از بررسی‌ها درک می‌شود این است که، همواره بین Outbreakهای کرونا ویریده، بالطبع آن تعداد مبتلایان و مرگ و میر ناشی از کرونا ویریده و تعداد انتشار مقالات رابطه مستقیمی وجود دارد. از نظر رشد تصاعدی تولید علم در سال‌های بین 2002 تا 2006 و 2012 تا 2015، نتایج فوق با نتایج پژوهش Bonilla-Aldana و همکاران یکسان است (14).
تحلیل استنادی، از جمله کارهای استنادی است که رابطه بین مدرک استنادکننده و مدرک استناد شده را مورد مطالعه قرار داده و به بررسی قواعد حاکم بر این رابطه می‌پردازد. خود استنادی یا استناد به خود، به‌عنوان یکی از مفاهیم علم‌سنجی یکی از چالش‌های مهم ارزیابی تولیدات علمی پژوهشگران محسوب می‌شود که رابطه تنگاتنگی با کیفیت پژوهش‌ها دارد (39). یکی از کاربردهای تحلیل استنادی، استفاده از روش‌های علمی و معتبر جهت ارزیابی مقالات پژوهشگران با استفاده از میزان استناد به آن‌هاست؛ با این مطالعات می‌توان به میزان فعالیت علمی و پژوهشی افراد و میزان اثربخشی و تأثیرگذاری مطالعات آن‌ها پی‌برد و از طرفی تحلیل استنادی دانشمندان، نوعی وسیلۀ قضاوت و ارزیابی دستاوردهای علمی پژوهشگران را در اختیار می‌گذارد (41، 40). طبق نتایج ارائه شده، بیشترین تولیدات علمی قلمرو کروناویروس برابر با 223/2 درصد، توسط Enjuanes L با انتشار 114 مدرک به‌چاپ رسیده است. بیشترین تولید علم جهانی از Enjuanes L ثبت شده اما، Yuen KY که در ردیف سوم تولید قرار دارد، توانسته با انتشار 107 مدرک، بالاترین اچ ایندکس، بیشترین استناد (10105) و خوداستنادی (862) را از آن خود نماید. از منظر علم‌سنجی، استناد بیشتر و در پی آن افزایش شاخص اچ‌ایندکس، لزوما به‌مفهوم ارزش و کیفیت کار بالاتر نویسنده نیست. اچ‌ایندکس، صرفا شاخصی است که در سال 2005 مطرح شده، به‌دلیل نقطه ضعف‌ها و عدم توانایی در تشخیص صحیح تا به امروز نقدهای زیادی بر آن شده همواره شاخص‌های جدیدتری چون اچ آلفا (hα)، اچ اِی (hA-index) پیشنهاد شده در سال 2020، G-Index و غیره جهت ارزیابی وضعیت نویسندگان مطرح شده است. در پژوهش حاضر، دانشمند برتر و پر تولید قلمرو کروناویروس دارای بالاترین اچ ایندکس و یا استناد نیست. این نشان‌دهنده این است که اچ ایندکس می‌تواند با خود استنادی افزایش یابد. لذا اچ ایندکس یک شاخص متداول جهت ارزیابی است اما تعیین‌کننده سطح نویسنده نیست چرا که به راحتی با میزان خوداستنادی، می‌تواند در سطحی وسیع تغییر و افزایش یابد (42، 40). مجموع استنادات دریافتی 50 سال تولید علم جهانی کروناویروس در جدول 1 برابر با 165451 بوده که از این تعداد 3271 خود استنادی را در بر می‌گرفت. شمارش استناد همچنین، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی کیفیت مجلات قلمداد می‌شود (42). جدول 2 بر اساس ضریب تاثیر مجلات مرتب شده است با این وجود دو شاخص مطرح یعنی ایگن فاکتور و میزان اثرگذاری مقاله که در سال‌های اخیر در دنیا بسیار مطرح بوده نیز ارائه شده است که جهت سنجش و ارزیابی مجلات قابل بررسی است. در کنار شاخص‌های IF ارائه شده امکان بررسی سطح Q مجلات برتر قلمرو نیز وجود دارد. مجلاتی که دارای IF هستند در بخش ایگن فاکتور و میزان اثرگذاری هم در سطح بالایی قرار داشته و به نظر می‌رسد دارای ارتباط مستقیمی هستند. طبق جدول 2، Journal of Virology بالاترین استناد کل را داراست اما موثرترین نشریه این قلمرو براساس ضریب تاثیر، مجله Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America بود که جزو نشریات Q1 است. دانشگاه University of Hong Kong، دانشگاه برتر و فعال قلمرو موضوعی کروناویروس در این پژوهش شناخته شد که از این نظر با نتایج پژوهش Zyoud (24) در یک راستا است. در بین کشورهای پرتولید، USA با تولید 924/38 درصد از کل مدارک علمی در این قلمرو، رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. کشورهای چین و آلمان نیز به ترتیب در جایگاه دوم و سوم قرار دارند. University of Hong Kong،Chinese Academy of Sciences ، Utrecht University،National Institutes of Health (NIH) و University of North Carolina، پنج سازمانی هستند که بیشترین مدارک علمی کروناویروس را منتشر کرده اند و در جایگاه های نخست تا پنجم قرار دارند.
از نظر افزایش کمی فعالیت ها و تولید علم قلمروهای پژوهشی گوناگون، نتایج این مقاله با نتایج مقالات Shirshahi و همکاران (26)، Morovati Sotudeh و (27) و Emami و همکاران (25) هم‌سو است. عمده بروندادهای علمی در قالب مقالات پژوهشی، به‌چاپ رسیده‌اند که از این بُعد نیز، نتایج مقاله حاضر با نتایج پژوهش مروتی و ستوده (27) در یک راستا است.
با توجه به موج جدید و گسترده ابتلا و شیوع COVID19 از اواسط ژانویه 2020 در چین و سپس در سطح جهان روی داد در راستای یافتن روش های درمانی یا کشف واکسن یا داروهای جدید برای مقابله با این ویروس مطالعات چشمگیری در حال انجام است. یافته‌های پژوهش حاضر می‌تواند به دانشمندان و متخصصانی که در شرایط کنونی در حال پژوهش روی COVID19 در مراکز پژوهشی هستند، خصوصا متخصصین ایرانی، کمک شایانی نماید.
آگاهی و آشنایی با نتایج مطالعات علم سنجی موضوع های راهبردی مانند کروناویروس، برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و برنامه ریزان عرصۀ بهداشت و درمان جهت شناسایی اهداف درمانیِ مناسب‌تر، تصمیم‌گیری بهتر و ارائۀ راه حل های اثر بخش تر در کوتاه ترین زمان ممکن، ضروری است. پیشنهاد می‌گردد، از خلاصه 1200 کلمه‌ای این پژوهش، بروشوری از سوی انجمن میکروب‌شناسی و معاونت پژوهشی وزارت بهداشت به‌عنوان راهنمای علمی برای پژوهشگران تهیه و در فضای مجازی در سطح گسترده منتشر شود.
بدین‌وسیله، از متخصصان بیماری های عفونی و تنفسی به‌دلیل ارائه نظرات ارزشمند، قدردانی می‌شود.
این مقاله، پژوهشی مستقل است که بدون حمایت مالی سازمانی انجام شده است. در انجام مطالعه حاضر، نویسندگان هیچ‌گونه تضاد منافعی نداشته‌اند.
دریافت: 1398/12/1 | پذیرش: 1398/12/20 | انتشار الکترونیک: 1398/12/24
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
